Nowe szaty mitu

Za jedną z najbardziej sugestywnych scen w filmie Wajdy uznać można tę, w której „Smukły” zdejmuje rozwieszone u wylotu kanału trzonkowe granaty ręczne. Maksymalne natężenie uwagi widza i niezwykła emocjonalizacja odbioru osiągnięte zostały dzięki zastosowaniu planów bliskich (półzbliżeń, a przede wszystkim licznych zbliżeń i detali) pełniących funkcję dramaturgiczną i psychologiczną. Wolno unoszona do góry dłoń, ostrożnie przesuwana lufa karabinu, na której bohater zawiesza granat, chwytana zębami kulka służąca do zabezpieczania materiału wybuchowego… - kolejne czynności bohatera pokazywane są w dużym zbliżeniu, zdejmowaniu granatów towarzyszą powolne wertykalne ruchy kamery, która rejestruje każdy szczegół przedmiotu i najdrobniejszy ruch postaci. Zabieg ten służy budowaniu atmosfery zagrożenia, niebezpieczeństwa oraz stopniowaniu napięcia.

Półzbliżenia i zbliżenia koncentrujące się na twarzy „Smukłego”, który ma świadomość, że nawet jeden zbyt gwałtowny nieostrożny ruch grozi mu śmiercią, pełnią funkcje introspekcyjne ukazując emocje, reakcje psychiczne postaci, skupienie, napięcie, uczucie ulgi… Ujęcia przedstawiające wiszące granaty, które zdejmuje bohater, przeplatają się z powtarzanym ujęciem stóp bohatera i obluzowanego kamienia, na którym stoi, usiłując utrzymać równowagę. Oba przedmioty pokazywane są w planie bliskim. Detal nie tylko koncentruje uwagę widza na konkretnym przedmiocie (przesuwający się mokry i śliski kamień, kolejne elementy granatów, korpus zawierający ładunek wybuchowy, trzonek, zakończony kulką sznurek, którego wyszarpnięcie powoduje detonację…), ale pełni przede wszystkim funkcję emocjonalną. Ukazywane w dużym zbliżeniu rekwizyty stają się dodatkowymi personami dramatu potęgującymi narastające napięcie. Większość kadrów komponowana jest w ten sposób, że wiszące granaty znajdują się na pierwszym planie i są bardziej wyeksponowane niż postać sięgającego po nie powstańca.

Atmosfera narastającego niebezpieczeństwa wzmacniana jest także przez efekty dźwiękowe. Cała scena rozgrywa się niemal w zupełnej ciszy, nie towarzyszy jej podkład muzyczny, do minimum zredukowane są również kwestie postaci filmowych. Dominujący efekt akustyczny to chrzęst przesuwającego się kamienia, na którym jedną stopą wspiera się „Smukły” i chlupot wody. Z ciszą kontrastuje  także huk eksplozji.

Śmierć bohatera przedstawiona została za pomocą elipsy – dłoń Smukłego sięgająca po wirujący na sznurku granat, który chwilę wcześniej wyśliznął mu się z ręki; wybuch, a po nim jeszcze dwa kolejne… Następne ujęcie przedstawia „Zadrę”, który zbliża się do zasieków uniemożliwiających wyjście z kanału.

Powolna jazda kamery z dołu do góry ukazuje wiszące na żelaznych kozłach zwłoki Smukłego, od żołnierskich butów do obnażonej piersi na której widoczny jest mały krzyżyk i dwie spływające strużki krwi. Wajda, wykorzystując synekdochę i zabieg pars pro toto (część zamiast całości), przedstawia śmierć powstańca w sposób eufemistyczny, unikając drastyczności i nie epatując naturalistycznymi obrazami zmasakrowanego, porozrywanego pociskami ciała.

Zakończenie powyższej sceny nasuwać może skojarzenia z chrześcijańską symboliką religijną, ze scenami męki pańskiej – drut kolczasty, przypominający koronę cierniową; krew sącząca się po wiszącym nagim ciele. Bohater Kanału składa ofiarę z własnego życia, by jego towarzysze mogli przeżyć (ujęcie ukazujące wiszące zwłoki „Smukłego” przechodzi, dzięki zastosowaniu przenikania, w ujęcie wychodzącego z kanału „Zadry”) Jego śmierć nikogo jednak nie zbawi, stając się jedną z wielu powstańczych śmierci.

Kanał